Moja droga

Tomasz G

Historia chrzescijanstwa Znaki Czasu 04 2016 r

Jubileusz 1050-lecia, ale czego?

W tym roku przypada 1050. rocznica chrztu Polski, czesto okreslanego jako poczatek chrzescijanstwa w naszym kraju, a takze laczonego z poczatkiem naszej panstwowosci. A kiedy naprawde chrzescijanstwo dotarlo na nasze ziemie?

Poczatki chrzescijanstwa na ziemiach polskich bezposrednio zwiazane sa z misja Konstantego (Cyryla) i Metodego. Kim byli ci dwaj apostolowie Slowian?

Konstanty i Metody

Urodzili sie w pierwszej polowie IX wieku w Soluniu (starozytne Tessaloniki). Otrzymawszy staranne wyksztalcenie wzieli udzial w misjach organizowanych przez dwor bizantyjski. Najpierw Konstanty udal sie w 855 roku do Arabow, gdzie prowadzil dysputy na temat Trojcy. Nastepnie w 860 roku z Metodym udal sie do panstwa Chazarow (tereny Krymu i Kaukazu), choc niektorzy uwazaja, ze ich misja skierowana byla do Slowian zyjacych w tym panstwie.
Z kolejna misja trzy lata pozniej udali sie na Morawy, skad ksiaze Roscislaw skierowal do cesarza bizantyjskiego Michala III nastepujaca prosbe: „My, Slowianie, jestesmy ludzmi prostymi i nie mamy nikogo, ktory by nas pouczyl prawdy i wyjasnil Pismo Swiete. Przeto, Panie, przyslij nam takiego czlowieka, ktory nas pouczy”1. Misja ta od razu zyskala powodzenie, gdyz byla przekazywana w jezyku Slowian. Niestety wzbudzila tez nienawisc ze strony misjonarzy niemieckich, ktorzy wyznawali zasade, ze Boga mozna chwalic tylko po hebrajsku, grecku i lacinie. Konstanty nazwal to trojjezyczna herezja Pilata, poniewaz Pilat w tych trzech jezykach umiescil napis na krzyzu Chrystusa. W tej sprawie Konstanty i Metody udali sie do Rzymu, gdzie papiez Hadrian II (867-872) zaakceptowal liturgie slowianska. Potem Konstanty wstapil do klasztoru w Rzymie, przybierajac imie Cyryl, gdzie umarl w 869 roku. Metody zostal zas wyswiecony na kaplana, a nastepnie na biskupa calej Slowianszczyzny z tytulem metropolity.
W 870 roku Roscislaw zostal usuniety przez swego synowca Swietopelka, ktory ulegl wplywom niemieckim. Metody zostal zmuszony do stawienia sie na synodzie w Regensburgu, gdzie zostal na dwa lata uwieziony. Dopiero papiezowi Janowi VIII (872-882) udalo sie go uwolnic i przywrocic do diecezji, jednak papiez zabronil mu odprawiania liturgii w jezyku slowianskim. Metody udal sie w tej sprawie do Rzymu i przekonal Jana VIII do uznania jezyka slowianskiego. Jednak na prosbe Swietopelka papiez wyslal z Metodym biskupa Wichinga, Niemca, ktory systematycznie zwalczal Metodego i jego misje. Metody umarl na Morawach w 885 roku, jego dzielo zas za sprawa Wichinga zostalo ostatecznie potepione przez papieza Stefana V (896-897).

Slowianska chrystianizacja ziem polskich

Zagadnienie poczatkow chrzescijanstwa na ziemiach polskich nalezy do najtrudniejszych i najbardziej kontrowersyjnych w calej historiografii polskiej. Przyczyna jest ograniczona liczba zrodel, a takze ich wieloznacznosc. Przybycie w 863 roku na Morawy Cyryla i Metodego i ich dzialalnosc ewangelizacyjna wywarly doniosly wplyw na dzieje Slowianszczyzny.
Cyryl stal na stanowisku rozdzialu misji chrzescijanskiej od ekspansji terytorialnej, typowej dla Kosciola lacinskiego. Nie interesowala go polityka, lecz misja wsrod ludow poganskich zamieszkujacych obszary polozone na polnoc od Morza Czarnego. Podobnie myslal Metody.
Pierwotnym rejonem chrystianizacji byly ziemie slowianskie — Malopolska i Slask — ktore w latach 875-906 weszly w sklad Panstwa Wielkomorawskiego. Piszac o podboju panstwa Wislan (z Krakowem i Wislica), podkreslono obok plaszczyzny swieckiej, takze istotny czynnik religijny. W slynnym zabytku kronikarskim pt. Zywot Swietego Metodego czytamy: „Ksiaze poganski, silny bardzo, siedzacy na Wisle, uragal wielu chrzescijanom i krzywdy im wyrzadzal. Poslawszy zas do niego [Metody kazal mu] powiedziec: Dobrze [bedzie] dla Ciebie synu, ochrzcic sie z wlasnej woli, na swojej ziemi, abys nie byl przymusem ochrzczony w niewoli na cudzej ziemi i bedziesz mnie wspominal. Tak sie tez stalo”2. Wynika stad, iz chrzescijanstwo obrzadku slowianskiego reprezentowane przez Metodego zostalo narzucone Wislanom przez Panstwo Wielkomorawskie. Ostatecznie w wyniku kleski militarnej i przylaczenia ksiestwa Wislan do Wielkich Moraw, Wislanie przyjmuja chrzescijanstwo obrzadku slowianskiego. Podbite ziemie weszly w sklad archidiecezji Metodego.
Godny podkreslenia jest fakt, ze ewangelizacja szla w parze z budownictwem sakralnym. Wykopaliska sa najlepsza odpowiedzia na pytanie o pierwotny charakter i czas dotarcia chrzescijanstwa na ziemie polskie. Rodzaj tego budownictwa kaze je wiazac z dzialalnoscia Cyryla i Metodego. Dotyczy to zwlaszcza systemu rotund w ukladzie jednoosiowym i dwuczlonowym, ktore nalezy laczyc z budownictwem sakralnym w Czechach, w takich miejscowosciach jak Plezenec, Budec, Stare Mesto (Velehrad), a sa to osrodki zwiazane z misja apostolow Slowian. Na przyklad w Wislicy w latach 1958-1964 odkopano kilka zabudowan sakralnych scisle zwiazanych z obrzadkiem bizantyjsko-slowianskim. Odkryto m.in. baptysterium — mise chrzcielna z IX wieku, ktora wedlug prof. Zofii Wartolowskiej „nieodparcie kojarzy sie z faktem przyjecia chrzescijanstwa przez Wislan z rak kaplanow Metodego ok. 800 r.”3.
Wykopaliska w Wislicy pozostaja w scislym zwiazku z odkryciami archeologicznymi przy kosciele Salvadoro na Zwierzyncu w Krakowie i w rotundzie Marii Panny na Wawelu. Te i wiele innych swiadcza, ze pierwsi chrzescijanie na ziemiach polskich chwalili Boga w liturgii slowianskiej.
Inny dowod pochodzi z rytualu postrzyzyn Ziemowita. Gall Anonim sprawozdawal o wizycie w Gnieznie nieznanych przybyszow, ktorzy dokonali postrzyzyn syna Piasta i nadali mu imie Ziemowit. Postrzyzyny byly rytualem obrzadku chrztu wschodniego. Moze to swiadczyc, ze Ziemowit, pradziadek Mieszka I, byl chrzescijaninem nawroconym przez Cyryla i Metodego badz tez ich poslancow. Zdaniem historyka Adama Bielawskiego chrzescijaninem byl nie tylko Ziemowit, ale takze jego syn Leszek, dziadek Mieszka I4. Bledne wydaje sie wiec utozsamianie poczatkow panstwowosci polskiej dopiero z chrztem Mieszka I w 966 roku.
Ze slynnego Rocznika Krasinskich (z XIV wieku) wynika, ze Mieszko I i ksiaze wegierski Gejza byli ochrzczeni w innym obrzadku niz lacinski. Ciekawe jest rowniez, iz o chrzcie Mieszka I — tak waznym wydawaloby sie wydarzeniu — nie wspomina ani niemiecki kronikarz Thietmar, ani piszacy pol wieku pozniej Gall Anonim. To milczenie o chrzcie poteznego wladcy wydaje sie byc dziwne. Natomiast wedlug Rocznika swietokrzyskiego dawnego (z XII wieku) chrzest Mieszka I mial sie odbyc w Gnieznie w roku 965, a wedlug Jana Dlugosza 7 marca nastepnego roku5. Interesujace jest takze to, ze Mieszka I nie nazywano poganinem, lecz jedynie „pograzonym w roznorakich bledach poganskich”, a Dabrowka „zamiast go nawrocic na chrzescijanstwo, ciagle myslala, by go jedynie pozyskac dla swojej wiary”6. Co wiecej Mieszko I wciaz nosil poganskie imie, mimo ze przy chrzcie powinien otrzymac imie jednego z katolickich swietych.

Przed rokiem 966

Wszystkie te fakty sugeruja, ze Mieszko I byl chrzescijaninem juz przed rokiem 966. W tym roku ze wzgledow politycznych zamienil jedynie obrzadek bizantyjsko-slowianski na lacinski. Tym sposobem wytracil orez z rak biskupow lacinskich, ktorzy pod pozorem chrystianizacji doprowadzali do anektowania kolejnych terenow przez Niemcow.
Poglad o pierwotnym bizantyjsko-slowianskim charakterze chrzescijanstwa polskiego podzielala takze hierarchia rzymskokatolicka. W drugiej polowie XIX wieku owczesny prymas Leon Przyluski zainicjowal zorganizowanie w 1863 roku milenijnych uroczystosci chrztu Polski. W zwiazku z tymi planowanym jubileuszem papiez Pius IX wydal 21 kwietnia 1863 roku „breve apostolskie”, w ktorym stwierdzono, ze ziemie polskie juz w IX wieku zostaly schrystianizowane przez Cyryla i Metodego. Po otrzymaniu listu papieskiego prymas Leon Przyluski wyslal wlasny list pasterski, w ktorym czytamy: „W tym roku panskim tysiac osiemset szescdziesiatym trzecim tysiac lat sie konczy, jak ziemia, na ktorej mieszkamy, pierwsze poczatki wiary swietej wziela. Dwaj bowiem bogobojni biskupi Cyryl i Metodiusz Swiety zaniesli ja do szczepow slowianskich w roku po Chrystusie 863”7. Do uroczystosci tych nie doszlo prawdopodobnie z uwagi na wybuch powstania styczniowego. W tym swietle
uroczystosci milenijne z roku 1966 byly przynajmniej o 100 lat opoznione.
Na problem pierwotnego charakteru naszego chrzescijanstwa swiatlo rzucaja takze wydarzenia zwiazane ze smiercia Metodego w roku 885 oraz konsekwencje geopolityczne po upadku w 906 roku Panstwa Wielkomorawskiego. Pod wplywem Niemcow kierowanych ambicjami politycznymi w rok po smierci Metodego papiez Stefan V (885-891) likwiduje organizacje Kosciola wschodniego z liturgicznym jezykiem slowianskim. Wypedzeni z Moraw uczniowie Metodego szukaja schronienia w panstwach osciennych. Wielu uczonych uwaza, ze nastepca Metodego — Gorazd znalazl schronienie w Malopolsce i osiadl prawdopodobnie w Krakowie lub Wislicy. Byc moze od niego pochodza nazwy malopolskich miejscowosci takich jak Gorazdow, Gorazdowka, Gorazdz.
W Kalendarzu krakowskim przepisywanym z okazji kanonizacji sw. Stanislawa w 1253 roku starano sie usunac wszystko, co wskazywalo na nielacinska przeszlosc Krakowa. Mimo tych staran zachowal sie pewien szczegol swiadczacy o pierwotnym charakterze chrzescijanstwa na ziemiach polskich — mianowicie pod data 8 pazdziernika wymieniony zostal sw. Dymitr. Biorac pod uwage, ze byl on patronem Salonik, rodzinnego miasta Cyryla i Metodego, powstaje pytanie: kto przeszczepil jego kult na polski grunt?
O bizantyjsko-slowianskich poczatkach polskiego chrzescijanstwa swiadczy tez Katalog biskupow, pralatow i kanonikow krakowskich, w ktorym przed pierwszymi lacinskimi biskupami Krakowa z roku 1000 figuruja biskupi o imionach niewystepujacych w Kosciele zachodnim, a mianowicie Prokor i Prokop.
Wybitny znawca Slowian T. Lehr-Splawinski, komentujac wzmianki z powyzszych kronik, podaje, ze ksiaze Boleslaw Chrobry wpadl w konflikt z duchowienstwem i wygnal z kraju wszystkich mnichow. Powstaje jednak pytanie: jak to bylo mozliwe, ze Boleslaw, ktory od wielu lat zabiegal w Rzymie o korone, otrzymuje ja dopiero po wypedzeniu mnichow?8. Ksiadz Bendza wnioskuje, ze prawdopodobnie nie wypedzil wszystkich mnichow, a tylko tych niechetnych Rzymowi — obrzadku bizantyjsko-slowianskiego9.
Te wszystkie dowody wskazuja, ze polskie chrzescijanstwo ma znacznie bogatsze zrodla niz jedna tylko tradycje kulturowo-koscielna obrzadku lacinskiego. Nikt nie moze juz dzis twierdzic, ze chrzescijanstwo na ziemiach polskich pojawilo sie dopiero w 966 roku wraz z chrztem Mieszka I.
Komu i dlaczego zatem zalezy na konsekwentnym wiazaniu tego roku z rzekomym poczatkiem chrystianizacji Polski?

Wladyslaw Polok

1 W. Polok, „Chrzescijanstwo slowianskie czy rzymskie?” [w Kwadratowy

Szkice z dziejow chrzescijanstwa, Warszawa 1994. 2 W przekladzie T. Lehra-Splawinskego [cyt. za:] M. Bendza, Chrystianizacja ziem Polski, s. 277. 3 Wyniki dotychczasowych badan w Wislicy [cyt. za:] M. Bendza, dz. cyt., s.283. 4 Zob. M. Bendza, dz. cyt., s. 287. 5 Sa tez sugestie, ze chrzest ten odbyl sie w Poznaniu. Wiecej o okolicznosciach chrztu Mieszka I w: W. Polok, Historia chrztu na ziemiach polskich — dodatek do ksiazki J.T. Freia, Chrzest na przestrzeni tysiacleci, Podkowa Lesna 2015, s. 190-191. 6 M. Bendza, dz. cyt., s. 289. 7 „Dziennik Poznanski” z 25.6.1863, nr 142. 8 Zob. T. Lehr-Splawinski, Od pietnastu wiekow, Warszawa 1961, s. 65. 9 Zob. M. Bendza, dz. cyt. 293.

[Ramka: Mieszko I byl chrzescijaninem juz przed rokiem 966. W tym roku ze wzgledow politycznych zamienil jedynie obrzadek bizantyjsko-slowianski na lacinski. Tym sposobem wytracil orez z rak biskupow lacinskich, ktorzy pod pozorem chrystianizacji doprowadzali do anektowania kolejnych terenow przez Niemcow].

Ziemowit, pradziadek Mieszka I, byl chrzescijaninem nawroconym przez Cyryla i Metodego. Chrzescijaninem byl tez jego syn, a dziadek Mieszka – Leszek

."Znaki Czasu" [link widoczny dla zalogowanych]